Koyun KIRKMA VE YÜN YIKAMA
Sürüde bulunan koyunlar yazın gelmesiyle birlikte, Temmuz ayının ortasında, vücutlarında bulunan yünden kurtarılmak için kırkılır ( tıraş edilir ). Koyun kırkımı ortalama olarak on beş gün sürmektedir. Bu sayı evlerde bulunan sürü sayıları ile bağlantılıdır. Buradaki amaç koyunun gelişmesini (tavlanmasını) sağlamak, bunun yanında da çıkan yünden çeşitli alanlarda faydalanmaktır.
Koyun, önden bir bacağı ve arkadan da bir bacağından tutularak kaldırılır ve yere yatırılır. Yerde yatan koyunun arka iki bacağının arasına sol ön bacağı getirilerek, bağcak denilen iple birbirine bağlanır. Sağ bacağı serbest kalmaktadır. Daha sonra kırklık ( makas ) denilen aletle kırkma işi başlanır. Koyunun kuyruğu önceden kırkılmamışsa kuyruğundan başlanarak karnından boynuna doğru kırkılır.
Daha sonra aynı işlem ters çevrilerek yatan tarafına da uygulanır. Koyunlar bu yünlerinden kurtulduklarını anlarcasına bu şekilde yerde yatarken fazla ses çıkarmazlar.
Kırkılma işlemi bittikten sonra çoban koyunun ayaklarını çözerek koyunu ayağa kaldırır. Ayakta koyunun sırtına çoban tarafından yavaş şekilde vurulur. Bu davranış ona teşekkür niyetindedir. Koyunların kırkılmadan yirmi gün önce kuyrukları açılır ve çakıldakları alınır. Bunlar bıçakla veya kırklıkla dikkatlice alınır. Bunun yapılmasının sebebi; sıcakta koyunun kuyruğunun yara olmasını önlemek, koyunun yatarken rahat etmesini sağlamak ve koyunun gelişmesini kolaylaştırmaktır. Bugün modern besicilikte ve hayvan yetiştiriciliğinde kırkma işi elektrikli makaslarla yapılmaktadır. Böylece daha az zamanda daha az emek harcanmış olur. Ancak yöremizde hala kırklıkla kırkma işi yapılmaktadır.
Kırkma işi bittikten sonra evin kaynanası ( evde yemek işlerine bakan kadın, evin büyük kadını ) tarafından koyun kırkanlara tereyağlı un helvası yapılır. Bunun yanında ziyafet için çeşitli yemekler hazırlanır. Kuzu kesilir, haşıl, etli pilav yapılır vb. Böylece kırkma işini yapan insanlar ağırlanır.
Kırkılan bu yünler köy halkının çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Yatmak için yatak, yorgan, yastık, giymek için; çorap, kazak ( yöremiz kışın çok soğuk olduğundan bu yün çorabı önemli bir yer tutar ), dokuma için; halı, kilim, halı yastığı, tuzluk, keçe, çanta, ayrıca ticari amaç için de kullanılır.
Çıkan yünlerin bu gibi alanlarda kullanılması için yıkanması şarttır. Yıkama işlemi yaz aylarının en sıcak günlerinde suyun bol olduğu derelerde yapılır. Yıkama işlemi kadınlar tarafından yapılır. Önce suya yatırılan yapağılar bir taşın üzerine konularak tokaç denilen tahtadan aletle dövülerek ( Üç dört kadın tarafından tokaçlanır ) kirinden arındırılır. Daha sonra durulanan yünler güneşe serilerek kurutulur. Bizim köyümüzde yün yıkamanın en çok yapıldığı yerler harğın üstü çeşmeler derelerdir.. Çünkü bu yerlerin suyu yazın bol akar. Kurutulan yünler büyük çuvallara doldurularak çeşitli alanlarda kullanılmak üzere belli bir yerde bekletilir.
KOYUNLARDA BANYO, KIRKIM VE YAPAĞI
Bütün çiftlik hayvanlarına olduğu gibi koyunlara da birçok parazit musallat olur. Zarar verir. Koyunları zararlılardan korumanın yollarından bazıları da banyo yaptırmak ve kırkımdır.
BANYO NEDİR? NEDEN GEREKLİDİR?
Koyunları parazitlerinden kolayca kurtarmanın yolu banyodur. Koyunları dış parazitlere (kene, pire, bit vs.) karşı koruyabilmek için belirli zamanlarda banyo gerekmektedir. Banyo işletmeye yakın bir yerde yapılmalıdır. Yetiştiricinin durumu uygunsa banyoluklar yüzlek (sığ) ve derin banyoluklar diye ikiye ayrılmalıdır.
Yüzlek banyoluklar: Ayak ve tırnaklarda görülen hastalık ve parazitlere karşı kullanılır. Yapımı çok kolay ve pratiktir. Taşınabilir yapılması daha uygundur. Küçük işletmelerde su olukları yüzlek banyo olarak kullanılır. Yüzlek banyonun 15 cm derinlik ve 50 cm genişlikte yapılması gereklidir.
Derin banyoluklar: Uzunluğu 5 metre, eni 80 cm, derinliği 1-1,5 metre olan çukurlardır. Çimento ile sıvanarak su sızdırması önlenir. Çıkış için bir yanı merdivenlidir. Her iki tarafında koyunların toplanacağı bölmeler bulunur. Banyolukların etrafında korkuluklar bulunur. Banyonun tam orta kısmında bir bakıcının durabileceği genişlikte, yan korkuluk tahtalarında bir açıklık bırakılır.
Banyoluklar su ile doldurulduktan sonra bir kovada eritilen paraziter ilaç, banyolukların içine bir yöne doğru dökülmek suretiyle yavaş yavaş güzelce karıştırılır.
Banyo yaptırılacak koyunların 12 saat öncesinden yemi kesilir. Hayvanlar aç karnına banyoya sokulur. Fakat 3 saat önce mutlaka su içirilmelidir. Böylece hayvan banyonun ilaçlı suyunu içmez
Banyoluğun baş tarafına koyunlar toplanır. Sonra teker teker banyoluğa bırakılır. Bir baştan suya giren koyun, yüzerek öte baştan çıkar. Orta yerde hayvanın başı bir çatal değnek ile suya bastırılır. Böylece hayvanın başı dahil her yeri ilaçlı suyla ıslanmış olur. Banyodan çıkan koyunların suyu ayrı bir bölmede süzüldükten sonra, ağıla alınırlar. İyice kuruduktan sonra da meraya çıkarılabilir. Banyo sonunda hayvanlar parazitten temizlendikleri gibi, yapağıları da her türlü pislikten arınmış olurlar.
Çoban köpekleri de mutlaka aynı banyoda banyo yaptırılmalıdır.
Yılda, biri ilkbaharda ve biri de sonbaharda olmak üzere 2 defa banyo yaptırmak gerekir.
KIRKIM NEDİR? NE AMAÇLA VE NASIL YAPILIR?
Kırkımdan amaç bol verim alarak ve temiz ürün sağlayarak daha karlı koyunculuk yapmaktır. Bu amaca varmak için; hayvanın tutulmasından, yapağının sarılmasına kadar tecrübe ve bilgi isteyen kırkım, bu işi bilen kişiler tarafından yapılmalıdır.
Kırkım: Koyun üzerinden yapağıyı makas, kırklık veya makine ile kesme işlemine verilen addır.
Yapağı: Koyunlardan gömlek halinde çıkarılan kirli kıl örtüsüne denmektedir. Bir koyundan alınan yapağının tümüne gömlek veya tulum denmektedir.
Yün: Yapağının yıkanmış temizlenmiş haline verilen isimdir. Tops ise yıkanmış yünden taranarak iplik yapılmak üzere kalın halat şeklinde hazırlanmış ve yumak haline getirilmiş ipliklerdir.
İster yün olsun, ister yapağı olsun, iyi bir kırkım ister. İyi bir kırkım yapmak için şunlara dikkat edilmelidir:
· Kırkım zamanını iyi seçmelidir.
· Kırkım hazırlığı yapılmış olmalıdır.
· Kırkım titizlikle ve dikkatli yapılmalıdır.
· Kırkımdan elde edilen gömlekler iyi muhafaza edilmelidir.
KIRKIM ZAMANI
Kırkım, Türkiye'de iklime bağlı olarak farklı aylarda veya mevsimlerde yapılır. Kırkım zamanı, öncelikle iklim koşulları, yetiştirme işleri ve koyunun yetiştirme yönüne bağlıdır. Yapağı gömleğindeki yağı salgılanmadan (koyun terlemeden) , kolay kırkım yapılamaz. Makas veya makine koyun üzerinde zor hareket eder. Onun için belirli bir sıcaklık olmadan ve koyunlar terlemeden kırkım yapılamaz.
Hava devamlı yağmurlu ve soğuk veya çok sıcak olduğu gün ve aylarda kırkım yapılmaz. Özellikle doğum, emiştirme ve sağım zamanında da sağmal koyun kırkımı yapılmaz. Bunlardan başka kırkım için kırkımcıların kolay bulunabileceği mevsimi gözlemek gerekir. Türkiye'de kırkım genelde Nisan – Haziran ayları arasında yapılmaktadır. Anadolu'nun bazı bölgelerinde, bazı ırklarda Eylül ayında olmak üzere 2. kırkım da yapılmaktadır.
KIRKIM HAZIRLIKLARI
Kırkım makas ile yapılacaksa ağızları iyice bilenmelidir. Kırkım eğer elektrikli makine ile yapılacaksa, kırkımdan önce makine parçalanır. Bıçakları bilenir, makine parçaları deterjanlı su ile temizlenir ve sonra yağlanmaları yapılır. Esasen bu işlemler her sene kırkım öncesi ve sonrası yapılmalıdır.
Kırkım yeri beton veya sert toprak olabilir. Toprak zemin üzerinde kırkım yapılmaz. Bunun üzerine büyükçe bir branda serilip, yapağının temiz elde edilmesi sağlanmalıdır. Mümkün olduğu takdirde duvar dibinde ağaçtan (tahta döşemeli) bir kırkım yeri hazırlanmalıdır.
Kırkılacak koyunlar bir gün öncesinden aç bırakılmalı ve kırkım sırasında hayvanların ani hareketlerinden kaçınılarak bağırsak düğümlenmesi gibi durumlara karşı hassas davranılmalıdır.
Kırkıma, önce koçlardan başlanır. Koçu sıra ile kısırlar, erkek ve dişi toklular ve sağmal koyunlar izler. Kırkıma başlamadan önce, kırkım yerine getirilen koyunların kuyruk etrafındaki kirli ve gübreli yapağıları (çakıldak) yardımcı çoban tarafından kırkılması gerekir. Bunun için kırkımdan 5-10 dakika evvel 8-10 koyun tutulup, usulüne uygun olarak yere yatırılır. Yere yatan koyunların çaprazlamasına ayakları bağlanıp çakıldakları kesilir. Bu işlemler yapılırken koyunların kırkım öncesi terletilmesi yapılarak makinanın koyun derisi üzerinde daha rahat ve hızlı çalışması sağlanır. Aksi taktirde makine, toz ile sertleşmiş gömlekte kolay yürümez ve hayvanın derisi kesilir.
Sürü içindeki koyun, asla yapağısından tutulmamalıdır. Genel olarak arka ayaklarından, boynundan, baş ve böğründen baston yardımı ile tutularak omuzları üzerine, yere yatırılmalıdır.
KIRKIM YÖNTEMLERİ:
Makasla kırkım: Koyunlar yatırılır ve ayakları çapraz olarak bağlanır. Ortalama olarak usta bir kırkıcı, günde 60 koyunu kırkabilir. Makas ile kırkımda yapağı parçalar halinde makasın iki bıçağı arasına sıkıştırılarak kesilir.
Makasla kırkıma genel olarak sırttan (kaburga) başlanır, önce bir taraf daha sonra öbür taraf kırkılır.
Makas ile kırkılan koyunun vücudu düzgün değildir. Yapağının bir miktarı koyun üzerinde kalır. Bu yöntemde koyun derisi, makine ile kırkıma oranla daha fazla kesilmektedir.
Makine ile kırkım: Diğer bir kırkım yöntemi de Makinayla yapılan kırkımdır. Kırkımın makinayla yapılması daha yararlıdır. Bakınız makinayla yapılan kırkım ne gibi yararlar sağlamaktadır.
Makina ile yapağı deriye yakın yerden kesilir, dolayısıyla yapağı verimi artar.
Kırkım daha çabuk biter.
Kırkım düzgün olur.
Deri yaralanması pek az olur.
Makina ile kırkım da kullanılan kırkım makinaları, berber saç kesme makinalarının büyük tipleridir. Bu yöntemle kırkımda yapağıya zarar vermeden kolay kırkım için, koyunu nasıl tutmak gerektiğini, makine kullanma tekniğini bilmek gerekir. Bu yöntemde önce koyun kıç üstü oturtularak göğüs bölgesinden kırkıma başlanır. Sonra karın altı ve etrafı açılır. Ardından ön ve arka bacaklar kırkılıp, en son sırt ve boyun kırkılarak kırkım tamamlanır. Kırkılan koyunlar gölge bir yerde dinlendirilir.
Kırkım hayvanın yapağısı kuru iken yapılmalıdır. Banyodan sonra ıslak veya nemli iken yapağı kırkılmaz. Kırkılırsa, nemli gömlek çok çabuk bozulabilir. Kırkım sırasında deri ve meme uçlarında kesikler olmamalıdır. Kesik yerlere hemen tentürdiyot sürülmelidir.
Kırkım süresince makine tarağında toplanan yağlı ve toz karışımının temizlenmesi için 400C sodalı su kullanılmalıdır.
KIRKILAN YAPAĞILAR NASIL MUHAFAZA EDİLİR?
Kırkılan yapağı gömleği bir iki defa silkelenip kaba kirleri döküldükten sonra temiz bir yere serilerek havalandırılır. Serilme işleminin tel kafesler üzerinde olması daha uygundur. Eğer nemi varsa iyice kuruyuncaya kadar serili bırakılır.
Havalandırılan gömleğin etek ve bacak kısmındaki çakıldaklar da alındıktan sonra, gömleğin sağ ve sol yanları ortada birleşecek şekilde katlanır. Bundan sonra arkadan başlamak suretiyle öne doğru kıvrılır. Böylece, omuz bölgesi görünen dış kısımda olur. Sarılan gömlekler fazla sıkılmadan çapraz olarak bağlanır. Bağlanan gömlekler renklerine göre ve koç, koyun, toklu, kuzu gibi cinslerine göre ayrılır. Her biri temiz ve rengi çıkmayan çuvallara konur.
Çuvallar fazla bastırılmamalıdır. Böylece hava alması sağlanır. Yerden 10-15 cm yükseklikteki tahta ızgaralar üzerine istif edilir. Çuvallar üst üste fazla yığılmamalı ve üzerleri bastırılmamalıdır.
İstif yerleri kuru, temiz, aydınlık ve havadar olmalıdır. Küf ve güvelere karşı önlem alınmalıdır. Farelere karşı da mücadele edilmelidir.